مسجد شاه يا مسجد امام كه به مسجد جامع عباسي نيز شهرت دارد يكي از مساجد ميدان نقش جهان اصفهان است كه در طي دوران صفوي ساخته شد و از بناهاي مهم معماري اسلامي ايران به‌شمارمي‌رود. اين بنا شاهكاري جاويدان از معماري، كاشي كاري و نجاري در قرن يازدهم هجري است.مسجد شاه (امام) مربوط به دوره صفوي است و در اصفهان، جنوب ميدان نقش جهان واقع شده و اين اثر در تاريخ ۱۵ دي ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۰۷ به‌عنوان يكي از آثارملي ايران به ثبت رسيده است.
اين مسجد كه در ضلع جنوبي ميدان نقش جهان قرار دارد در سال ۱۰۲۰ هجري به فرمان شاه عباس اول در بيست و چهارمين سال سلطنت وي شروع شده و تزئينات و الحاقات آن در دوره جانشينان او به اتمام رسيده است.
معمار مهندس آن استاد علي اكبر اصفهاني و ناظر ساختمان محمد علي بيك الله بوده‌اند. و خوشنويساني چون عليرضا عباسي، عبدالباقي تبريزي، محمد رضا امامي، محمد صالح امامي در آن كتيبه نگاري كرده‌اند.
- موقعيت: ضلع جنوبي ميدان نقش جهان
- سال تأسيس: 1020 قمري (دوره شاه عباس اول)
- معمار: استاد علي اكبر اصفهاني و ناظر ساختمان محب علي بيك الله
- خطاطان: عليرضا عباسي، عبدالباقي تبريزي، محمد رضا امامي، محمد صالح امامي
يكى از مهم‌ترين بناهاي عصر صفويّه است كه پيش تر به نام هاي مسجد شاه، مسجد سلطانى جديد و جامع عبّاسى شهرت داشت. اين بنا نمايانگر اوج يك هزار سال مسجد سازي در ايران است. سنّت هاي شكل‌دهي، آرمان‌ها، شعاير و مفاهيم ديني، نقشه كه از انواع قديمي تر و ساده‌تر به‌آرامي كمال يافته، عناصر بزرگ ساختماني و تزيينات همه در مسجد شاه با عظمت و شكوهي، كه آن را در شمار بزرگ ترين بناهاي جهان قرار داده، تحقّق و يگانگي يافته است .
بناي كنوني در ضلع جنوبى ميدان نقش جهان واقع گرديده و از نظر ويژگي هاي معماري، تزيينات غنيّ و آثار نفيس ديگر از برجسته ترين آثار معماري ايران است. (دايره المعارف بناهاي تاريخي در دورة اسلامي/۲، ص ۵۲) و چنان كه از مآخذ برمي آيد، بناي آن در سوّمين مرحله از اجراي طرح ميدان نقش جهان به فرمان شاه عبّاس بزرگ (سال ۹۹۶- ۱۰۳۸ق/ ۱۵۸۸-۱۶۲۹م) آغاز گرديده و در دورة شاه‌صفى (سال ۱۰۳۸-۱۰۵۲ق/ ۱۶۲۹-۱۶۴۲م) به پايان رسيده است . سنّت هاي شكل‌دهي، آرمان‌ها، شعاير و مفاهيم ديني، نقشه كه از انواع قديمي تر و ساده‌تر به‌آرامي كمال يافته، عناصر بزرگ ساختماني و تزيينات همه در مسجد شاه با عظمت و شكوهي، كه آن را در شمار عظيم ترين بناهاي جهان قرار داده، تحقّق و يافته است.
تمام مسجد داراي تناسبي شاهانه بوده و بر شالوده‌اي وسيع بنا گرديده است. قوس نيم گنبد سردر خارجي در ميدان ۲۷ متر بلندي دارد و بلندي مناره‌ها در حدود ۳۳ متر است. مناره‌هاي بالاي شبستان از آن هم بلند تر است، در حالي كه گنبد روي آن بلندتر از همه قرار واقع گرديده است. جلوخان، كه خود تقريباً ساختماني است، حالتي دعوت كننده دارد كه جمعيّت بيرو ن را به پناه، امنيّت و تجديد قوا در مسجد فرا مي خواند.
نماي حياط به دالان‌ها، طاقچه‌ها، توده‌هاي مقرنسهاي روشن و نوارهاي درازي از كتيبه‌هاي سفيد درخشان آراسته است و سراسر آن از كاشي هاي هفت رنگ الوان پوشيده شده كه مايه‌هاي آبي بر بالاي پوشش زيرين مرمر با مايه‌هاي طلايي مستولي است.
دوقابي كه در دو طرف مدخل واقع شده طرح سجاده را دارد كه نمازگزار بر آن نماز مي خواند. در فاصله‌اي بيشتر حجم جالب توجه اين نما، كه گاه بر اثر رنگ آبي درخشانش حالتي تقريباً اثيري پيدا مي‌كند، كاملاً بر ميدان مسلط است و در تضاد با كاخ برازنده شاهي، برتري خيره‌كننده دين را بر قدرت دنيوي و اهميت اساسي دين را در زندگي شهر نشان مي‌دهد.
جلوخان رو به شمال است، همچنانكه ضرورت ميدان بوده، ولي از آنجا كه محراب مي بايد رو به قبله باشد (يعني شمال شرقي به جنوب غربي) براي جلوگيري از قناس شدن سليقه و دقت زيادي لازم بود. اين مشكل با موفقيت حل شده. شخص از جلوخان وارد دهليزي عالي مي‌شود كه از ويژگيهاي بناهاي تاريخي ايران از زمانها قديم بوده است. اين دهليز مدور است و از اين رو هيچ جهتي ندارد و مي‌تواند مانند پاشنه‌اي باشد كه محور بنا بر روي آن بچرخد. دهليز رو به طاق بلند ايوان شمالي باز مي‌شود و از عمق تاريك آن انسان ناگهانم حياط روشن از آفتاب را مي‌بيند. در آن سوي حياط سر در وسيع شبستان قرار دارد، دروازه‌اي به جهان ديگري از شكوه و قدرت متمركز.
اگر شكوه رنگ و عظمت صحنه سر در و گنبد قبلاً خيره كننده بود، تكرار خيره كننده بود، تكرار خوش آهنگ عناصر ساختماني، طاقنماهاي متقارن، ايوانهاي متعادل، آرامش حوض بزرگ وضو و اثر يكدست كننده رنگي فراگير كه بر همه جا گسترده، گنبد حالتي برازنده و گيرا و اندكي پيازي شكل، بر ساقه بلندي قرار گرفته، ساده و داراي طرحي بسيار روشن و گوياست، بي آنكه هيچگونه پشتبند يا حمال داشته باشد.
نقشه پي و ساختمان بنا هر دو نشان دهنده اعتقاد به سادگي در اسلام است و مفهومي بنيادي را نمايان و بيان مي‌كند، كه همانا برادري و برابري مومنان را كه همگي از دسترسي بي‌واسطه به رحمت خداوندي برخوردار شده‌اند. حركت و ارتباط در همه جا تسهيل شده و در هيج جا مانعي وجود ندارد. كف مسجد هيچ پله، نرده يا صفه‌اي ندارد. هيچ در بسته‌اي ديده نمي‌شود، هيچ دالان تونل مانند، جايگاه همسرايان، غلام گردشي، هيچ ساختار جداگانه‌اي مانند مذبح، هيچ فضاي اختصاصي، هيچ جايگاه ممتاز وجود ندارد، درست همان طور كه هيچ مراسم اختصاصي، هيچ شي مقدس و هيچ سلسله مقامات ديني موجود نيست.
ديوارها در ميان نقش گل و بوته‌هاي باغ مانندشان گم مي‌شوند، يا به باغهاي واقعي و طبيعي باز مي‌شوند. به خاطر تمركز بار روي ستون‌ها هشت گوش چشم اندازهاي وسيعي پديد مي‌آيد و فضاي خالي به حداكثر مي‌رسد.
طاقهاي بلند و وسيع و تقاطعهاي عالي و خوش آهنگ انحناهاي تند فضاهايي را نشان مي‌دهد كه آزادانه تا محراب، همچون موج هايي در يكديگر فرو مي‌روند. نمازگزاران، وقتي كه به نماز جماعت ايستاده‌اند و يا به تنهايي در فضاي ارتباطي پديد آمده شركت جسته‌اند، يكديگر را مي‌بينند. آگاهي متقابل و عبادت مشترك هسته اصلي اسلام است و در اينجا ساختمان در خدمت دين در آمده است.
كتيبه سر در مسجد به خط ثلث عليرضاي عباسي و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاكي از آن است كه شاه عباس اين مسجد را از مال خالص خود بنا كرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است. در ذيل اين كتيبه به خط ثلث محمد رضا امامي، كتيبه ديگري نصب شده كه به موجب آن مقام معماري و مهندسي معمار مسجد شاه، استاد علي اكبر اصفهاني و ناظر ساختمان محب علي بيك‌الله تجليل شده است.
مسجد شاه يكي از شاهكارهاي معماري و كاشيكاري و حجاري ايران در قرن يازدهم هجري است و آخرين سال تاريخي كه در مسجد ديده مي‌شود سال ۱۰۷۷ هجري يعني آخرين سال سلطنت شاه عباس دوم و ۱۰۷۸ هجري يعني اولين سال سلطنت شاه سليمان است و معلوم مي‌دارد كه اتمام تزيينات مسجد در دوره جانشينان شاه عباس كبير يعني شاه صفي و شاه عباس دوم و شاه سليمان صورت گرفته است.
محاسبه جهت قبله براي اين بنا توسط شيخ بهائي انجام شده است. اين قبله يابي كه با استفاده از ابزارهاي آن زمان صورت پذيرفته تنها هفت درجه با جهت واقعي قبله اختلاف دارد.
ارتفاع گنبد عظيم مسجد شاه ۵۲ متر و ارتفاع مناره هاي داخل آن ۴۸ متر و ارتفاه مناره‌هاي سردر آن در ميدان نقش جهان ۴۲ متر است. از نكات جالب در مسجد انعكاس صوت در مركز گنبد بزرگ جنوبي است. قطعات بزرگ سنگهاي مرمر يكپارچه و سنگابهاي نفيس، از ديگر ديدنيهاي جالب اين مسجد است.
اين مسجد عظيم داراي دو شبستان قرينه در اضلاع شرقي و غربي صحن است. يكي از اين شبستانها (شبستان شرقي) بزرگتر اما ساده و بي‌تزيين است و ديگري (شبستان غربي) كوچكتر است اما تزييناتي با كاشيهاي خشت هفت رنگ دارد و محراب آن نيز از زيباترين محرابهاي مساجد اصفهان است.
در دو زاويه جنوب غربي و جنوب شرقي دو مدرسه به طور قرينه قرار دارد كه مدرسه زاويه جنوب شرقي را كه حجره‌هايي نيز براي سكونت طلاب دارد، مدرسه ناصري و مدرسه زاويه جنوب غربي را سليمانيه مي‌نامند.
ارتفاع ايوان بزرگ جنوبي مسجد ۳۳ متر است و دو مناره در طرفين آن قرار گرفته‌اند كه ارتفاع هر يك از آنها ۴۸ متر است. اين دو مناره با كاشي تزيين شده‌اند و نامهاي محمد و علي به طور تكراري به خط بنايي بر بدنه آنها نقش بسته است. گنبد بزرگ مسجد تزئينات جالبي از كاشيكاري دارد و نيز داري كتيبه‌اي به خط ثلث سفيد بر زمينه كاشي خشت لاجوردي است.
سبك معماري اين بنا به شيوه اصفهاني است.